Na bijna vijf weken studeren heb ik het boek Antifragiel van Nassim Nicholas Taleb uit. Enerzijds las ik voor mezelf: hoe kan ik mezelf krachtiger, beweeglijker, veerkrachtiger, antifragieler maken? Anderzijds las ik voor ANTIFRAGILISTICEXPIALIDOCIOUS en onze klanten: hoe kunnen we onszelf en hen helpen baat te hebben bij chaos, crisis, wanorde? 417 Bladzijden Taleb is veel én inspirerend én zwoegen, want die Taleb is veel, inspirerend en niet de gemakkelijkste. In deze longread blogpost schrijf ik daarom mijn lessen uit, voor mezelf, voor anderen, met de uitnodiging om ook vooral vragen te stellen en aan te vullen (bijvoorbeeld in dit Google Doc), want samen leren we meer.
Heb je een mooi voorbeeld om te delen? Laat maar horen. Bijvoorbeeld in de comments.
Waarschuwing vooraf: het is veel en kan wat wanordelijk overkomen. En net als vroeger met aantekeningen voor een proefwerk of tentamen van iemand overpennen: het zijn mijn lessen.
Te veel tekst of chaos? Je kunt ons ook gewoon inhuren. Met ANTIFRAGILISTICEXPIALIDOCIOUS helpen we organisaties de chaos in de zeilen te nemen!
Vooraf: antifragiel, wat is dat?
Fragiele dingen, zoals een kristallen vaas, breken als ze worden blootgesteld aan de gevolgen van beweging, bijvoorbeeld op de grond vallen. Fragiele dingen willen rust, stilte en bij voorkeur niet eens regelmaat, want anders gaan ze stuk, breken ze, sterven ze.
Antifragiele dingen kunnen omgaan met het onbekende, het onverwachte, niet omdat ze alles aankunnen, maar wel omdat ze verbeterd herstelvermogen in zich dragen. Ze worden beter van beweging, dynamiek, variatie. Ze leren door te worden blootgesteld aan wat er gebeurt. Organismen, dieren, mensen, planten zijn ~ van nature ~ antifragiel. Ze lopen tegen stenen aan en proberen dat (als individu of collectief) een volgende keer niet weer te doen. Trial, error and learn. Je hakt één hoofd af en er groeien er drie voor terug (zoals bij de hydra). Je bezorgt je spieren spierpijn door te trainen en je lichaam zorgt ervoor dat ze groeien en een volgende keer sterker zijn. Je bezorgt jezelf een micro-trauma, waarvan je kunt herstellen en je kunt leren. Overigens bestaan antifragiele dingen, systemen, uit fragiele systemen. Samen, als geheel overleven ze. En ja, dat kun je zo ver doortrekken als je wilt.
Robuuste dingen maakt het allemaal niet uit wat er gebeurt of niet. Die blijven wel. Je zou een berg zand kunnen noemen. Wat je er – tot op zekere hoogte – mee doet, die berg blijft wel. Je zou de de aarde als groter geheel ook robuust kunnen noemen. Hoe zo’n potje wij mensen er ook van maken, de aarde als geheel is er over honderdduizend jaar naar alle waarschijnlijkheid nog steeds en ziet er naar alle waarschijnlijkheid van een afstandje nog steeds uit als een blue planet. De zon of het universum zijn nóg robuuster. Geheimpje: robuuste systemen bestaan eigenlijk niet. Want alles kan kapot.
Voorbeeld: lage dijkjes, wierden en terpen zijn vormen samen een antifragiel systeem. Er gaan weinig mensen dood en er slibt steeds land aan. Hoge dijken zijn robuust, totdat ze fragiel blijken. Dan gaat iedereen eraan.
Les 0: alles is chaos, orde bestaat niet, doe dus ook niet alsof.
Alles is chaos, orde bestaat niet, doe dus ook niet alsof. Hoe erg je ook streeft naar rust, regelmaat en veiligheid. Als je zoekt naar orde, krijg je schijnorde. Doe dus ook geen onderzoek om te concluderen dat er lineaire, oorzaak-gevolg verbanden zijn. De wereld is te complex, te hoog dynamisch. Alles bewoog en zal blijven bewegen en heeft invloed op elkaar. Vroeger kon je nog doen alsof er orde was of anderen voor de gek houden, maar in een tijd met bijna 7.7 miljard mensen op aarde die met elkaar verbonden zijn via internet en vliegtuigen is dat waanzin. Schrijf dus ook geen strak omlijnde (business)plannen waarin je jaren ver vooruit kijkt en plant, maar omarm de chaos, de wanorde en dans, in kleine plannetjes, probeerseltjes, prutserijtjes, maak kleine fouten en kom uiteindelijk tot groot gewin. Strategieconsultants die dikke rapporten schrijven doen alsof en docenten die iets anders vragen van hun leerlingen of studenten zou je kunnen aanklagen voor mishandeling. Dikke boeken of te lange blogposts zijn prima overigens.
Wat kun je wel doen? Fragiliteit verminderen. Antifragiliteit vergroten.
Les 0.5: halter-strategie: voorkom fatal downward risks, en maximaliseer hoge upward risks (en doe verder niks)
Volgens Taleb kun je je aandacht richten op drie dingen:
- Dingen voorkomen waar je dood aan gaat. Anders gezegd: dingen voorkomen met een fatal downward risk. Dood wil geen mens en failliet als het enigszins kan ook niet.
- Aanmodderen, de gulden middenweg, hard werken, veel uren maken in ‘het systeem’, proberen het beste ervan te maken. Dat kost veel tijd en energie en levert doorgaans geen rockstar-resultaten op. Hoogstens een goed maandsalaris of een net iets nieuwer model Toyota Prius dan je buurman.
- Extreem plussen door slim gebruik te maken van upward risks: met weinig kosten, geld en aandacht, een hoge kans hebben op onmetelijk succes. Wél de optie hebben om te pieken, maar niet een grote verplichting of de kosten.
Taleb pleit voor een combinatie van strategie 1 en 3: met weinig verspilling – links en rechts van de gulden middenweg – echt slimme dingen doen: de dood voorkomen en wel hele kansrijke dingen doen. Antifragiliteit = agressiviteit + paranoia. Dus uit een vliegtuig springen, maar niet zonder parachute.
Hij noemt dit een ‘halter-strategie’. En daarbij suggereert hij professioneel dralen: alleen bewegen als er (links of rechts) een échte noodzaak is.
Les 0.6: van fouten maken, groei je
Antifragiele systemen zoals mensen en dieren worden sterker, slimmer door tegen dingen aan te lopen. Je botst, je schrikt, je komt bij van de schrik, herstelt en gaat weer door. Je stelt jezelf bloot aan tegenwerking en komt er sterker, weer uit. Zo werkt het met het trainen van je spieren, met het leren omgaan met vuur of een mes of met het falsificeren van theorie (door een theorie bloot te stellen aan pogingen het te ontkrachten wordt de theorie sterker). Stel je beste zelf bloot. Probeer in serieuze problemen te komen, die niet fataal worden.
Klassikaal onderwijs is comfortabel, maar/en je valt in slaap, waardoor de leerervaring beperkt is.
Complexe systemen worden zwakker als we stressoren wegnemen, net zoals bedligging leidt tot spiratrofie.
Les 0.7: zonder skin in the game, ervaar je geen kans op fouten
Als je de kans op falen, op afgang wegorganiseert verklein je het lerend, groeiend vermogen van een antifragiel systeem. Managers die wel worden beloond met bonussen voor goed presteren, maar niet merken dat ze een fout hebben gemaakt verliezen hun groeivermogen. Kijk bijvoorbeeld naar banken die gered worden door de overheid als het verkeerd gaat, maar managers wel een bonus krijgen. Ze staan uit de wind.
Je mag met een enorm samurai-zwaard rondzwaaien, zonder dat je je eigen ledematen of hoofd eraf kunt hakken. Of je hand in het vuur steken zonder er pijn van te ervaren.
Taleb zegt dus: zorg voor skin in the game, maak mensen eigenaar. Anders heb je geen stressoren om je scherp te houden. Gemak leidt tot verval. Als tegenovergestelde van skin in the game noemt Taleb toeristificatie: het systematisch verwijderen van onzekerheid, in de hoop het voorspelbaar te maken.
Les 1: preparing for failing – organiseer fouten maken
‘Failing to prepare, is preparing to fail,’ is een quote die gelukkig niet al te vaak voorbij komt. En dát geldt dus ook voor fouten maken an sich: leerervaringen opzoeken. Want als je het maken van fouten voorbereidt, bereid je je voor op meer volgende fouten (en word je sterker, slimmer, beter). Je leert van micro-trauma’s en dus heb je ze nodig om te groeien, om te kunnen gaan met het leven, maar de trauma’s moeten niet te groot zijn, bijvoorbeeld dodelijk (of je moet jezelf al willen opofferen voor het grotere collectief). Ergo: prepare to fail and keep preparing for failing. Micro-schokje hier, micro-tikje daar. Stapje vooruit, stapje naar links, links, rechts, vooruit. Zoals dansen eigenlijk. Je geeft elkaar feedback en zwiert of host of daggert (wat maar past) zo samen over de dansvloer.
Taleb beschrijft leren als post-traumatische groei: jezelf blootstellen aan iets waar je nog niet mee om kunt gaan en daardoor groeien en nog meer klaar zijn voor een volgend traumaatje. Zo geeft een niet al te groot trauma je ‘karakter’. Mooie term. Leek me goed om even te delen.
Les 2: prepare to learn from failing – organiseer de leerervaring
Fouten maken en er niet van leren, maakt je een ezel. Zorg er daarom voor dat je leervermogen aan staat. Heb een leervraag, zorg voor een goed leerapparaat, druk op ‘record’, deel en nodig uit aan te vullen.
- Bijvoorbeeld: wordt de klant er echt blij van? Gaan zijn mondhoeken omhoog of naar beneden? Hoeveel heeft de klant hier voor over? En: doet het apparaat het?
- Als je in de andere richting dan eerst terugloopt zie hele andere dingen dan op de heenweg. Zorg er daarom voor dat je niet achteraf hoeft terug te redeneren hoe je succes tot stand kwam, want dan maak je er doorgaans een verzonnen verhaal van, maar doe longitudinaal verslag. Bijvoorbeeld in de vorm van journaling (een dagboek), bijvoorbeeld met foto’s, filmpjes. Bijvoorbeeld door elke ochtend in een standup of check-in voortgang te bespreken en zo met elkaar mee te kijken. Daarbij helpt het dat je een heterogeen team hebt, dat over een verscheidenheid aan kennis en insteek beschikt. Een divers team is een sterk team.
- Deel. Als iedereen om je heen leerervaringen deelt (bijvoorbeeld in een Mastermind- / intervisie-groep profiteert iedereen en wordt iedereen én het collectief sterker).
Les 3: prepare to accept failure – zorg ervoor dát je fouten mag maken.
Het belangrijkste uit deze les is misschien wel: maak fouten maken de standaard voor jezelf en voor je omgeving. Iedereen maakt fouten. Het is de vraag wat je er vervolgens mee doet. Stop je het onder het tapijt of haal je er voor jezelf en anderen lering uit? Accepteer fouten bij jezelf, bij anderen en steun elkaar door dik en dun.
En als je afspreekt dat je er – ook in moeilijke tijden – voor elkaar bent, dan kun je ook nog eens grotere (negatieve) risico’s lopen. Stel je belandt door een ongeluk in het ziekenhuis, maar je bent lid van een Broodfonds. Je matties zorgen er dan voor dat je elke maand 1000 euro op je rekening blijft krijgen. Samen sterker.
Les 4: klein is fijn – rapid prototyping en menselijke maat in plaats van grootse (lege) plannen.
‘Het vermijden van kleine fouten, maakt grote ernstiger.’ In één keer een grote sprong wagen, kan dodelijk zijn. Veel kleine stapjes maken, telkens iets leren en bewust, rationeel, kiezen waar je dan weer naartoe beweegt waarschijnlijk niet. Vroeger deed je alsof je enig idee had hoe de toekomst eruit zag, schreef je vol bravoure een (business)plan en gaf een nietsvermoedende of het spelletje mee spelende baas, investeerder of bank je een enorme zak. Tegenwoordig, nu we dagelijks erop worden gewezen dat de wereld nogal complex en dynamisch is, proberen we gewoon wat werkt en wat niet. Eerst praten (en luisteren!), dan pielen, dan bijpoetsen en dan uitproberen. En dan door. Rapid prototyping, met korte slimme iteraties, dus. Geld haal je niet bij één grote geldschieter, maar bij voorkeur bij een eerste klant, een launching customer, die jij ervan overtuigd hebt dat hij waar krijgt voor zijn geld en dan een tweede, derde, vierde en vijfde klant. Telkens kijk je wat bevalt en vooral ook wat niet. Wat kan beter, slimmer, mooier? Wat kun je bouwen om de klant nóg blijer te maken, om nog meer waarde te creëren? En zo leer je – dansenderwijs, samen met klanten – wat ergens en nergens op slaat. Wellicht begin je met het verzinnen van een verkeersbord die mensen moet aanmoedigen om elkaar op straat te groeten en eindig je met een hoi-en-moi t-shirt waar mensen maar al te graag twintig euro of meer voor betalen (omdat-ie werkt en leuk en van eco-verantwoorde stof is).
Honderdduizend keer, met enige tussentijd, een zandkorrel op je hoofd krijgen gaat prima, maar in één keer tegelijk, of – anders – als steen, rots of kei kan je ernstig letsel opleveren of zelfs de dood. Tweehonderd keer tien centimeter naar beneden springen noemen we de trap afdalen, twintig meter ineens een dodelijke val.
Taleb noemt Zwitserland als een land waarin een verzameling kantons zichzelf besturen. Korte lijntjes. Iedereen ziet direct wat er gebeurt, welke gevolgen er zijn en je moet elkaar af en toe wel in de ogen kijken als je elkaar op straat tegenkomt. Dat is heel anders als je de macht van het land centraliseert in Den Haag en er veel afstand is tot mensen die door de aardbevingen in de problemen zijn gekomen.
In de documentaire ‘The Corporation’ zie je wat er gebeurt als je het grote zijn gang laat gaan.
Les 4.5: haal bij elke stap de krenten uit de pap
Maak kleine pasjes en kijk bij elke stap wat er te halen is en wat de volgende meest waardevolle stap is. Geen grote sprongen, maar opportunisme en optionaliteit centraal. Taleb introduceert de term: de rationele flaneur.
Les 5: acute stress: yes! chronische stress maakt je ziek – daarom sprint, rust en ontzorg
Taleb vertelt dat hij zijn lichaam traint met gewichtheffen en rust. Hij traint zo zwaar als hij kan en rust daarna. Zitten, niksen, eten, slapen of rustig wandelen. Zo bereidt zijn lichaam zich telkens optimaal voor op een volgende zware belasting en wordt hij steeds sterker. Van de hele dag sporten wordt je lichaam moe en heeft het te weinig ruimte om te herstellen. En zo is het volgens hem ook met antifragiel worden. Actute stress en micro-trauma’s: yes! En chronische stress maakt je ziek. Zorg er daarom voor dat je zo weinig mogelijk gedoe, geneuzel, hassle, aan je hoofd hebt, want daar krijg je buikpijn, hoofdpijn en een hoge bloeddruk van. Wil je je medewerkers laten pieken? Ontzorg ze van daily onzin, van organisatie-geneuzel, van vergaderingen, schulden.
Zorg dat je 100% kunt pieken. En 100% kunt rusten. 10 Minuten vol aan en dan weer 90 minuten uit. 20 Minuten in bejaagde kat, jagende kat modus, hyperventileren en dan tenminste veertig minuten 100% herstellen spinnende kat modus. En nee, een 9 tot 5 dagritme slaat wat dit betreft dus nergens op. Wil je mensen laten pieken? Laat ze hun eigen ritme, hun eigen kadans pakken.
Les 6 organiseer rust, leegte, white space
Vanuit les 5 associeer ik voort richting het organiseren van white space: leegte, stilte, niets, want dáár ontstaan de inzichten.
Vergelijkbaar nodigen Otto Scharmer en Joseph Jaworski in hun Theory U om de expliciete, actie, druk-druk-druk wereld zo nu en dan te verlaten, het stille dal in te gaan en daar het impliciete, ongeordende, stilzwijgende te laten spreken om vervolgens met een nieuw inzicht weer terug de wereld in te gaan. In wellicht meer herkenbare woorden: echte creativiteit bereik je niet door heel hard en lang na te denken. Echte creativiteit bereik je door eerst je hersenen flink te pijnigen en vervolgens te gaan hardlopen, douchen, niksen. De nieuwe combinaties vormen zich dan als het ware vanzelf. Je grote vondsten doe je op momenten dat je níet je best doet.
Les 6.5: vogels vliegen zonder feitenkennis – impliciete kennisoverdracht door meester-gezel
Een kind fietst zonder dat hij kennis heeft van mechanica en de Romeinen bouwden bruggen zonder wiskunde. Leren gaat door samen te werken en fouten te maken.
Niet feitenkennis is belangrijk, maar blootgesteld zijn aan een soortgelijke situatie. Dat stelt je – als antifragiel organisme – in staat om een volgende keer beter te handelen.
Formele kennis, expliciete kennis en verhalen zijn gemakkelijk overdraagbaar en daarom lijken ze zo belangrijk, terwijl informele, stilzwijgende kennis, vuistregels, heuristieken vaak worden onderschat.
Les 7: zorg voor wanorde – dobbelsteen op zak!
Antifragiele systemen hebben baat bij wanorde. Zit je in een overgeorganiseerde situatie? Zit je vast? Zit je in een steriele omgeving? Creëer wanorde, ruis, beweging, variatie. Bijvoorbeeld door met een dobbelsteen te gooien. Serieus? Ja. Van af en toe acute stress word je scherp, leer je.
Voorbeeld: af en toe vasten is gezond voor je. Dat is ondertussen wel duidelijk en bewezen. Volg je zoals Taleb de Grieks Orthodoxe kalender? Doe je af en toe een retraite? Ga je mee in de intermittent fasting beweging? Leonie en ik gooien met regelmaat ‘s ochtends met een dobbelsteen: een drie betekent tot en met de volgende dag 12 uur niet eten. Niks geen voorbereiding, maar meteen acute stress, waardoor je lichaam als je Taleb mag volgen op langere termijn beter leert omgaan met eten en niet eten.
Taleb noemt in zijn boek het verhaal van de ezel die na een lange tocht door de woestijn bij een waterbak én een voederbak komt. 100 Meter naar links staat de waterbak, rechts op exact dezelfde afstand de waterbak. Hij heeft ongelofelijke dorst en honger. Wat kiest ie? Eerst naar het water of eerst naar het eten? Hij wikt en weegt en wikt en weegt en kan niet kiezen en sterft. Een zetje naar links of rechts of… een dobbelsteen had hem kunnen redden.
Dus: in geval van niet kunnen kiezen: kies gewoon en ga vanuit die keuze weer kiezen. Kleine stapjes. Zo is er bij elke stap die je maakt geen man over boord.
Les 8: beloon helden die iets probeerden, bereikten of juist niets deden.
‘Zonder kans op tegenslag en strijd zijn er geen helden,’ schrijft Taleb. ‘Al kun je ook een held worden door juist iets niet te doen.’ Beloon helden voor heldendaden of laat ze zichzelf belonen.
- Als Columbus niet ooit het risico had gelopen om zichzelf op te offeren voor het grote goed, dan had hij Amerika niet ontdekt en was hij niet één van de grootste ontdekkingsreizigers ooit ter wereld geworden.
- Iatrogenese is het door een genezer meer aanbrengen van schade dan heling en komt vaak voort uit dat mensen iets doen omdat van hen verwacht wordt dat ze iets doen. Iatrogenese niet begaan mag volgens Taleb ook worden beschouwd als heldendaad.
Les 9: stel geen specifieke doelen, organiseer bewegingsvrijheid
Als je een specifiek one and only te halen doel voor ogen hebt, minimaliseer je optionaliteit tot 0, terwijl dat echt niet per sé hoeft. Waarom zou je jezelf op voorhand beperken? Waarom zou je niet de optie open houden om ook voor het rockstar-scenario te gaan. Blijf knutselen, blijf spelen, blijf gek doen en kies als je de voordelige kant waarneemt. Optionaliteit en opportunisme to the max!
Pek van Andel legde me ooit de essentie uit van serendipiteit (of eigenlijk serendipiteuze vondsten): op zoek gaan naar een naald in een hooiberg en er met een boerenmeid uit komen. En dat vergt dus dat je afstand kunt doen van je initiële zoekopdracht.
Les 10: oud is doorgaans duurzamer dan nieuw
Dingen die al aan veel variëteit zijn blootgesteld houden het doorgaans nog wel een tijdje vol. Zo is het aannemelijk dat de piramide van Cheops langer blijft staan dan het Forum van Groningen, ook al is het Forum jonger. Want tijd maakt stuk wat fragiel is.
Nieuwe technologie laat zich gemakkelijk hypen: technofilie / neomanie.
Les 11: op zoek naar eenvoud
Ingewikkelde met veel brainpower verzonnen dingen gaan doorgaans snel stuk. Zoek naar eenvoudige oeroplossingen, zoals een lepel, een schoen, een touw. Zoveel te meer een mens dingen door elkaar frommelt, zoveel te groter de kans dat het snel uit elkaar valt.
Les 12: investeer in mensen met daden, niet in plannen of woorden
Investeer in mensen die antifragiel zijn en je kunt aankijken. Niet in plannen of plannetjes.
Laat mensen onder hun eigen gebouwde brug slapen. Vertrouw je in je eigen bouwsel? En kijk ze aan als je die vraag stelt.
Mensen met woorden (expliciete kennis, verhalenvertellers, uitlegger, geruststellers, meninggevers) scoren gemakkelijk, maar dat wordt vaak overschat.
Les 13: rijkdom = …
Zorgeloze nachtrust, schoon geweten, wederzijdse dankbaarheid, ontbreken van afgunst, goede eetlust, sterke spieren, lichamelijke energie, veel lachen, nooit alleen eten, geen sportschoollessen, enige lichamelijke arbeid (of hobby), goede stoelgang, geen vergaderzalen, af en toe een verrassing.
Restanten
- Fragilista: iemand die fragiliteit veroorzaakt omdat hij denkt te weten hoe het zit. Zijn doorgaans geneigd om organismen te beschouwen als machines, chaos te willen ordenen en standaardiseren.